Практычна забытую п’есу беларускага класіка малады гомельскі рэжысёр Андрэй Шыдлоўскі паставіў якраз напярэдадні XІІІ Міжнароднага фестывалю тэатральнага мастацтва «Славянскія тэатральныя сустрэчы». Так здарылася, што гэтай прэм’ерай для гледачоў і крытыкаў 16 мая пачаўся прагляд фестывальных спектакляў

Між тым, альтэрнатывы і агітпрапановы накшталт «Ідзіце іншай дарогай, таварышы!», у спектаклі няма. Што, напэўна, добра. Ёсць дастаткова сумныя разважанні галоўнага героя (Юрый Марціновіч), які апынуўся на самым дне жыцця і ніякі поўны месяц яму ўжо не ў дапамогу. Дарэчы, не асабліва шмат падстаў для радасці яму, Антосю, жыццё падарыла — у аўтарскай і рэжысёрскай інтэрпрэтацыях. Пра што і сведчыць вызначальны маналог небаракі. Сто гадоў таму ён, відаць, тлумачыў, чаму «жыць у грамадстве і быць ад яго свабодным нельга»:

— Вам смешна: Антось — камедыянт, пацяшае вас, і вы смеяцеся! Але ці бачылі вы, як Антось плакаў? Але ці чулі вы, як Антось праклінаў час, калі ён радзіўся на свет, долю сваю сабачую?.. Эх, свінячае жыццё! І каму карысць з мяне? Жыў я, жыў, лік гадам згубіў. Сыны паўміралі. А жонка?.. Ты б і дагэтуль жыла, мая сівая галубка, і мяне б пахавала. Але ці мала адабраў я твайго здароўя? Ці не ты гэта тулялася па завуголлі ў адной бялізне, як у маёй галаве бушаваў хмель?.. Сабака я, печаны гад, забойца!.. Я — адзін! Мне жудасна ў хаце маёй!.. Адна толькі ты са мной, атрута мая, ты — мая пагібельніца! (Трасе бутэлькай). Ты — згуба мая! З-за цябе калаціў я сям’ю маю, з-за цябе, паганая! Не, не хопіць сілы разбіць цябе. Чорт мяне павянчаў з табой!

Антосю сорамна. У Антося, недзе пад бруднай вопрадкай і зарослым шчаціннем тварам, прапітым голасам, сумленне шэпча пакаянныя словы. І гучаць яны як заклік аб… любові. Нават да старой кабеты Леі (Ала Леная) — «вялікакруцельніцы», уладальніцы шынка, якая сям’ю ўтрымлівае за кошт падпольнага продажу алкагольных напояў сацыяльна небяспечнаму кантынгенту насельніцтва.

Так, любові жадаюць нават тыя, хто сам страціў спадзяванні хоць бы на літасць: «Каму я патрэбны?! А патрэбен, — то той і сам прыйдзе да мяне, калі я яму патрэбен буду. Душа мая баліць, косці скрыпяць і кішкі бурчаць; трэба зрабіць папаску — ногі не служаць. Садзіся, кампанія мая, чуць не родная. Захапіў з сабою жывучай і гаючай вады. Во яна!.. Баліць у мяне ўсё, душа ные! Нейкі злы дух залез і не дае мне спакою! О, Божа літасцівы! Дакуль будзе пакута мая?»

Не дзіўна, што пры такіх драматычных, з надрывам, пошуках сэнсу жыцця там, дзе ён загублены на корані, павінны з’явіцца і з’яўляюцца… здані (Віталія Цішкова, Аляксандра Бычкова, Марыя Хадзякова). Асобныя сучасныя грамадзяне іх сістэматычна бачаць у выглядзе вавёрачак, конікаў ці нейкіх іншых звяркоў. Але ж у пачатку мінулага стагоддзя бестыярый любімых беларусамі пачвар быў крыху іншым, таму ўвагу гледача на сцэне займаюць спакуслівыя дзяўчаты з празрыстымі ёмістасцямі ў вытанчаных руках.

Для тых, хто выпадкова не чуў пра нашых айчынных міфічных істот. Здані — тыя ж прывіды. І шукаюць яны ў свядомасці і падсвядомасці ахвяр адтуліны, праз якія прасочваюцца непрыкметна і навязваюць ім сваю мудрагелістую левую ідэалогію. Дарэчы, з Антосем і старацца асабліва не трэба. Тут абыходзіцца без шматхадовак, якія, напрыклад, ужывалі пры спакушэнні асобных прадстаўнікоў роду чалавечага Баламут з Гнусікам у Клайва Льюіса. Ды і Антось Лата ў Якуба Коласа селянін просты і заўсёды гатовы да непасрэднага супрацоўніцтва з нячыстай сілай. Тым больш у той аргументы жалезныя:

— Хіба забыўся, да каго прыхіліўся ты, калі табе было горка на душы? Помніш — быў пажар? Усё пагарэла, сам выскачыў з хаты, у чым стаяў, чуць жывымі былі выхвачаны дзеці, не было за што рук зацяць, і ты хадзіў пануры, як бы на табе зямля ляжала. А людзі вакруг былі так чэрствы на тваё гора, так чэрствы і табе не мілы, і не рад быў ты жыццю. А хто ўсцешыў цябе? Хто адагрэў тваё сэрца? Цвярозым ты месца не знаходзіў сабе, а выпіў — ты стаў другім чалавекам, і свет адмяніўся, і гора тваё паказалася жартамі.

Сумна ўсё заканчваецца ў п’есе, ні намёку на хэпі-энд. Не зграшылі аптымізмам супраць аўтарскай задумкі і стваральнікі спектакля. Школьнікі, якія прывыклі, што іх забаўляюць і шкадуюць, ціхія выходзяць з залы. Нават са слязамі на вачах. І толькі злавесны цень чорнага сабакі ці то ваўка з чорнага закулісся цяпер будзе пераследаваць іх у трывожных снах. Пакуль не прачытаюць пазапраграмнага «Фаўста» і не разбяруцца са сваімі асабістымі зданямі.

А можа — хуценька пачнуць ціскаць тачпады сваіх наварочаных смарт-ай-фонаў, каб хутчэй выйсці
на спатканне з чорнымі істотамі ў іншым віртуальным вымярэнні. Дзе з ціхага дома ў 4.20 выкідаюцца на бераг кіты. Гэта для тых, хто ў тэме. Хэштэгі розныя, сутнасць — адна. Менавіта такія асацыяцыі нарадзіліся пад уплывам блакітна-сіняй, сыходзячай у цемру сцэнаграфіі ад Таццяны Стысінай.

Дарэчы, дарослыя таксама застаюцца ў здагадках: гэта што ж, Колас сто гадоў таму звяртаўся да ўсіх тых, хто і сёння ўпарта шукае адказы на адвечныя пытанні: «Навошта нам усё гэта дадзена? Навошта выпрабаванні лёсу? Навошта нараджэнне, якое абяцае смерць?..»

— Нельга аб праблемах залежнасцяў казаць на бытавым узроўні, — лічыць рэжысёр Андрэй Шыдлоўскі. — Мы шукалі мяжу з фантастыкай. Быццам усё лёгка і весела, але наступствы — страшныя. Я не хацеў, каб была прывязка да канкрэтнага часу. Важна, каб людзі ў героях спектакля пабачылі сябе ці сваіх блізкіх — і жахнуліся. Менавіта для гэтага мы выкарыстоўвалі мелодыі гурта сярэднявечнай беларускай музыкі «Стары Ольса» і відэарад сацыяльнай рэкламы пра шкоду алкаголю. А трагічная тлустая кропка — яна патрэбна, каб усвядоміць усю сапраўдную небяспеку сучасных спакус..